NAAM VAN DE LOCATIE ‘GENNEPERHUIS'

DOOR DE EEUWEN HEEN

Wiel van Dinter

I

De landtong die wij anno 2019 met ‘het Genneperhuis' aanduiden, heeft een eeuwenlange geschiedenis. Met landtong bedoelen we hier het gebied, de locatie, ten noorden van Gennep tussen Maas en Niers. Het had vele andere namen. In drie bijdragen laten we die in hun tijd de revue passeren. We zullen zien dat pas betrekkelijk laat in die lange periode onze hedendaagse benaming opduikt. De plek met de ruïne was -naar wij weten- al 1600 jaar geleden bewoond. Maar hoe heette die landtong destijds?

Kelten
Nòg vroeger (500 vòòr Chr.) kreeg deze landtong tussen Maas en de Niersmonding zijn naam van een Keltische stam die er verbleef. Zij noemden dit gebied Ganapja, d.w.z. de plek waar twee waterstromen samenvloeien. De woonkern die daar toen ontstond, nam die gebiedsnaam Ganapja over. Net zoals uit de naam Heiden (1500) de naam Heijen ontstond = de woonkern in een uitgestrekt heidelandschap.

Duinen
Na de laatste ijstijd (21.000 jaar geleden) vormden zich langs de oostoever van de Maas door eeuwenlang constante westenwind een duinenrij van stuifzand. Wanneer we nu van Venlo naar Middelaar rijden zien we links en rechts van ons de restanten van die zandduinen. Tweeduizend jaar geleden reikte die heuvelrug van stuifzand tot aan de uitmonding van de Niers in de Maas (en nog verder).

Brug
In de ruim 3 eeuwen dat de Romeinen in onze regio de baas waren (50-400 na C.), was Nijmegen de grootste en belangrijkste garnizoensplaats van het noorden met duizenden soldaten. Twee voorname militaire routes – vanuit Keulen en Tongeren – leidden naar Nijmegen. Een dwarsverbinding tussen die twee ‘heerbanen' liep door onze regio, waar de nederzetting Ganape ontstond.



Om militaire redenen kwam er rond het jaar 350 een stenen brug in de Maas tussen Cuijk en Middelaar. Die brug moest stroomop- en afwaarts bewaakt worden.

 

Romeinse wachttoren

strategische ligging

Ceuclum
Toen de Romeinen zich na 400 terugtrokken naar Italië, verloren brug en bewaking hun betekenis en zakten de militaire en economische bedrijvigheid in elkaar. Het werd veel stiller in deze contreien. De welvaart verdween. Handelsverkeer werd minimaal. De lege wachttorens raakten in verval. De bouwvallen leverden dankbaar bouwmateriaal voor elders in de omgeving. Hoogwater en ijsgang sloopten langzaam de stenen brug. Ceuclum (Cuijk) raakte zijn vaste verbinding met de overkant geleidelijk aan kwijt.

impressie van de Romeinse brug bij Ceuclum (Cuijk)

Franken
Hoe de landtong tussen Maas en Niers in hierboven bedoelde eeuwen heette, is onbekend. Op de oudste ‘landkaart' van die tijd (ca. 300) staat wel de legerplaats Ceuclum (Cuijk) aangegeven. Omtrent Gennep tasten we ook in de volgende Frankische periode in het duister. Pas ca. 950 duikt de benaming Ganipi op in een oorkondeboek van Gelre en Zutphen. We zijn dan in de tijd, dat het grote Frankische rijk van keizer Karel de Grote († 814) verdeeld is geraakt in gouwen en het dorpje Ganape tot de Hettergouw behoort. Na 950 zal Gennep steeds vaker in de historische documenten voorkomen. De landtong ten noorden van het dorpje Gennep gaat vaste bewoners krijgen.

Tweestrijd
Rond het jaar 1000 breekt in de Hettergouw een machtsstrijd los om het prefectschap en wel tussen de heren Balderik en Wichman. In die strijd bouwt Wichman een versterkt kamp op de landtong, waar eeuwen daarvoor de Romeinse wachttoren stond. De ruzie heeft een dramatisch einde: moord op Wichman en verbanning van de pleger Balderik. De platgebrande versterking tussen Maas en Niers wordt herbouwd als woonverblijf voor een nieuw benoemde, ‘onbesmette' prefect. Vanaf de Romeinse tijd tot aan de eerste prefect op de landtong missen we (nog) een naam voor die plek.

Hiervoor zagen we dat pas na 1350 de eerste keer in ons bekende documenten een naam voor het woonverblijf van de Heren van Gennep op de landtong noordelijk van Gennep verschijnt. Daarna duurt het nog tot 1517 eer we de naam Genneper huis tegenkomen. Hieronder zullen we zien dat er nog veel andere namen passeren voordat onze hedendaagse benaming gemeengoed is geworden.

 

Afb . Het Genneperhuis vóór 1641

Oorlog
De tijd breekt nu aan dat Gennep, en voornamelijk het Genneperhuis, in het blikpunt van de vaderlandse (en Spaanse!) geschiedenis komen te staan: de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). En tevens de naweeën daarvan. De Gennepse Maasvesting wordt in woord en beeld verschillend benoemd: castrum ten Hage (kasteel); huys und Castell van Gennip .

Varianten
Tijdens de eerste helft van de 17 de eeuw ligt de focus van de ‘Hollandse Opstand' o.a. op het Genneperhuis. Soldaten van allerlei nationaliteit overspoelen Gennep en de landtong daarboven. De ‘oorlogscorrespondenten' van die tijd spreken van … Haus Gennep en … het stercke Huys Gennep. We vinden gravures (oorlogsfoto's) met … chateau de Gennep; … Schlosz Gennep; … Gennep castellum;… fortresse Gennep; … T' Huys van Gennip . Opmerkelijk is de verbastering door een klagende Maasschipper die spreekt van: Kennipperhuys. Als laatste noemen we nog … het Stercke Casteel van Gennep.

Afb . Genneperhuis tijdens de belegering 1641

Neergang
Tijdens de wekenlange belegering door Frederik Hendrik (1641) brengt het kanonnenvuur zware schade toe aan de vestingwerken van het Genneperhuis. Na inname herstellen de Hollanders provisorisch het Maasfort. Dertig jaar later bezet het Franse leger op weg naar Holland het ijlings verlaten Genneperhuis (1672). Bij de terugtocht naar Frankrijk blaast de Franse genie de fortificaties van de imposante Maasvesting op. Bij de hernieuwde aanval op Holland in 1710 gaan de laatste restanten van de vesting de lucht in. He Genneps volkslied geeft het aan: “Thans ligt gij in puin ter neer”.

schilderij van Ruysdael

Overblijfselen
De veranderende tijden maken een wederopbouw van de vesting Genneperhuis niet meer reëel. Wat na de vernietiging overblijft, zijn een zestal woninkjes en schuren buiten het grachtenstelsel. De bouwvallen van de vesting liggen troosteloos verlaten op de Pruisische domeingrond. Bewoners uit de omgeving halen nog bruikbaar bouwmateriaal weg. Zelfs de gemeente Gennep sloopt blauwe tegels uit de verwoeste huismuren op de ruïne. De boeren hakken mergelblokken uit de dikke muurresten, kloppen ze fijn om ze als kunstmest te gebruiken. In de 19 de eeuw voert Waterstaat er steenpuin af om daarmee de kribben in de Maas te verstevigen.

Buurtschap
De huisjes die er buiten de gracht stonden werden na 1800 een administratieve eenheid op de Gennepse bevolkingslijst. Ze vormden samen de buurtschap Genneperhuis. Het roemruchte Maasfort was een kadasternaam geworden. Toen de huisjes onbewoonbaar raakten, gingen de bewoners in Gennep wonen.

kadasterkaart uit 1732


Veeboer Jan Ambrosius was de laatste bewoner die in 1868 Genneperhuis verliet. Drie maanden na de geboorte van zijn dochtertje Francisca. Zij was de laatste boreling van het gehucht Genneperhuis. Ze ging als kind nog wel eens terug naar de resten van de verlaten boerderij en wist zich in 1958 nog uit haar jeugd op de ruïne opstaande muurresten te herinneren met kogelgaten erin.

Speelplek
De tand des tijds vervaagde de laatste contouren van de vesting en de natuur bedekte in tientallen jaren de reusachtige puinheuvel met een mantel van gras, onkruid, struiken en bomen. Mijn grootvader (1863), vader (1902) en ik (1930) liepen als jongen vanuit Gennep door de weien van de Maaskemp, klommen over de afrasteringen om bij het Genneperhuis op de wél (wallen) te gaan ravotten en verstoppertje te spelen tussen de struiken. Vanuit de Bloemenstraat kon je de begroeide puinhoop bij de Niersmonding duidelijk zien. Een machtig vestingwerk, eens de geboortegrond van de H. Norbertus van Gennep, verworden tot een grote bult in het weidelandschap.

Herleving
Maar het Genneperhuis herleeft. In 1995 kreeg het overblijfsel van het Maasbolwerk de status van beschermd monument. Vervolgens werden er plannen gesmeed tot gedeeltelijke restauratie van de ruïne en de omliggende grachtensystemen. In 2009 en 2010 vonden deze werkzaamheden plaats. Door een brug over de Niers en vijf loopbruggen werd het terrein toegankelijk voor het publiek.

Toerisme
De Genneperhuis-ruïne is thans een toeristische trekpleister. De 50 km-lopers van de Nijmeegse Vierdaagse worden sinds 2017 door deze geschiedkundige bezienswaardigheid en het historisch centrum van het stadje Gennep geleid. Daarmee is symbolisch de LAT-relatie tussen burcht en stad hersteld. De naam ‘Het Genneperhuis' klinkt weer in een nieuwe setting.

Wiel van Dinter, februari 2019